پرتو درمانی چیست؟

مقدمه: پرتودرمانی همراه با شیمی درمانی و جراحی، یکی از قدرتمندترین ابزارهایی است که برای درمان سرطان استفاده می شود. پرتودرمانی شامل پرتودرمانی خارجی (EBRT) که متداول ترین نوع آن است و پرتودرمانی داخلی است. پزشک متخصص پرتودرمانی می تواند رادیوتراپی را متناسب با شرایط شما و نوع سرطانی که دارید تجویز کند.

پرتودرمانی (رادیوتراپی) چیست؟

پرتودرمانی –یا رادیوتراپی– یکی از روش های معمول درمان سرطان است که از پرتو (معمولاً اشعه ایکس با توان بالا) برای از بین بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌کند. این روش ممکن است به طور مستقل یا در کنار سایر درمان ها مانند جراحی یا شیمی درمانی استفاده شود.

پزشکان پرتودرمانی افرادی هستند که در پرتودرمانی تخصص دارند. آن ها تعیین می کنند که آیا پرتودرمانی برای شما مفید است یا خیر. اگر مفید باشد، بهترین نوع پرتودرمانی را برای نوع سرطانی که دارید تعیین می کنند. آن ها همچنین طرح پرتودرمانی را با دوز پرتو مشخص طراحی می کنند که سلول های سرطانی را بدون آسیب رساندن به بافت های سالم مجاور از بین می برد.

پرتودرمانی خارجی از دستگاهی در خارج از بدن شما برای ارسال پرتو استفاده می کند، در حالی که پرتودرمانی داخلی از ایمپلنت ها یا داروها برای رساندن پرتو به داخل بدن شما استفاده می کند.

مطلب پیشنهادی: رادیولوژی تشخیصی، مداخله ای و درمانی

انواع پرتودرمانی چیست؟

دو نوع اصلی پرتودرمانی وجود دارد: پرتودرمانی خارجی (EBRT) و پرتودرمانی داخلی. هر دو نوع، از طریق از بین بردن DNA سلول های سرطانی عمل می کنند. بدون دستورالعمل DNA، سلول‌های سرطانی می‌میرند و تومورها کوچک می‌شوند.

پرتودرمانی خارجی (EBRT)

پرتودرمانی خارجی (EBRT) رایج‌ترین نوع پرتودرمانی است. با EBRT، یک دستگاه پرتوهایی با انرژی بالا را به سمت تومور هدایت می کند. این انرژی ممکن است پرتوهای ایکس (شایع ترین)، الکترون ها یا پروتون ها باشد. دقت در EBRT بسیار حیاتی است. پرتودرمانِ شما، یک برنامه‌ی درمانی را طراحی خواهد کرد تا با استفاده از پرتو به تومورِ هدف برسد و از آسیب به بافت های سالم شما جلوگیری کند.

پرتو درمانی خارجی (EBRT) انواع مختلفی دارد:

• پرتودرمانی همسان سه بعدی. از سی‌تی اسکن و نرم‌افزار رایانه‌ای برای ایجاد یک مدل سه‌بعدی از تومور استفاده می کند. با استفاده از این مدل به عنوان راهنما، دستگاه پرتوها را هدایت می کند که محل سرطان را هدف قرار دهند و در حالی که بافت سالم را حفظ می کنند.
• پرتودرمانی با شدتِ تنظیم ‌شده (IMRT). شکل پیشرفته‌تری از پرتودرمانی است. در IMRT از تعداد زیادی شعاع تابش با شدت دوز متفاوت استفاده می شود. این روش، دوز تابش بیشتری را به تومور می رساند و دوزهای کمتری را به بافت سالم ارسال می کند.
• رادیوتراپی مبتنی بر قوس. یک شکل از IMRT است که پرتوهای انرژی با شدت های مختلف را در یک الگوی قوس مانندِ چرخشی هدایت می کند. این روش، تابش را سریع تر از IMRT سنتی ارسال می کند. تراپی تابشی با حجم قوسی تنظیم شده (VMAT) و توموتراپی دو نوع از رادیوتراپی برپایه‌ی قوس هستند.
• رادیوتراپی با راهنمای تصویری (IGRT). شکلی از EBRT است که در آن دستگاه پرتودهی قبل از هر درمان، یک اشعه ایکس با دوز پایین یا مینی سی تی اسکن فراهم می کند. این تصویر به تراز کردن محل درمان کمک کرده و در نتیجه پرتودهی دقیق‌تری انجام می‌شود. سی تی اسکن چیست؟
• درمان با ذرات. از پروتون ها به جای فوتون ها (اشعه ایکس) استفاده می کند. برای افراد خاصی، پروتون ها می توانند دوز تابش مشابهی را به تومور برسانند و دوز تابش به بافت های سالم کاهش دهند.
• رادیوجراحی استریوتاکتیک. مانند جراحی گاما نایف، از دوزهای بالایی از پرتوهای متمرکز برای از بین بردن تومورهای کوچک مغز با دقت جراحی استفاده می کند. برخلاف جراحی، نیازی به برش نیست. به طور معمول، این درمان یک تا پنج روز زمان می برد.
• پرتودرمانی بدن با استفاده از روش استریوتاکتیک (SBRT). از دوزهای بالایی از پرتوهای متمرکز برای از بین بردن تومورهای خارج از مغز استفاده می کند. مانند رادیوجراحی استرئوتاکتیک، این روش تومورها را با دقت جراحی اما بدون جراحی واقعی از بین می برد.
• تابش حین عمل (IORT). پرتودرمانی را در حین جراحی انجام می دهد. پس از برداشتن تومور با جراحی، IORT سلول‌های سرطانی باقی‌مانده را که برداشتن آن ها با جراحی خطرناک است، از بین می‌برد.

مطلب پیشنهادی: میزان اشعه دریافتی از آزمایش های تصویربرداری پزشکی

پرتودرمانی داخلی

پرتودرمانی داخلی، تابش را در داخل بدن شما، نزدیک به سلول های سرطانی قرار می دهد. این نوع درمان، تومورهای کوچک را در سر، گردن، سینه، دهانه رحم، رحم یا پروستات درمان می کند.

شما می توانید تابش داخلی را از منبع جامد یا به صورت مایع دریافت کنید:

• براکی تراپی، یک منبع رادیواکتیو جامد یا “ذره” را داخل یا کنار یک تومور قرار می دهد. این منبع، پرتو را در ناحیه‌ی کوچکی برای کشتن سلول های سرطانی منتشر می کند. برخی از ذره‌ها، دوزهای پایینی را برای دوره های طولانی تر (هفته ها) ارسال می کنند. برخی دیگر ممکن است دوزهای بالا را برای دوره های کوتاه‌تری (دقیقه) ارسال کنند. برخی از ذره‌های مورد استفاده در براکی تراپی موقت هستند. برخی دیگر برای همیشه در بدن شما می مانند. در نهایت، آن‌ها انتشار پرتو را متوقف می کنند.
• درمان سیستماتیک، مواد رادیواکتیو مایع را از طریق خون شما ارسال می کند تا سلول های سرطانی را پیدا کرده و نابود کند. برخی از اشکال آن بلعیده می شوند. برای دیگران، شما یک تزریق از طریق ورید (IV) دریافت خواهید کرد. درمان‌ها شامل درمان رادیونیوکلید (رادیوایمونوتراپی) است. با رادیوایمونوتراپی، یک پروتئین رادیواکتیو سلول‌های سرطانی خاص را شناسایی می‌کند، به آن‌ها متصل می شود و سپس پرتو را برای نابودی آن‌ها ارسال می کند.

مطلب پیشنهادی: تفاوت رادیولوژی و رادیوگرافی چیست؟

چرا از پرتو درمانی استفاده می شود؟

پرتودرمانی سلول های سرطانی را نابود می کند ، تومورها را کوچک تر می کند و علائم سرطان را تسکین می دهد. ممکن است تنها درمان شما باشد یا ممکن است برای موارد زیر استفاده شود:

• کاهش اندازه‌ی تومورها قبل از سایر درمان‌های سرطانی دیگر، مانند جراحی (درمان نئوآژووانت).
• از بین بردن سلول های سرطانی باقی مانده پس از جراحی (درمان کمکی).
• از بین بردن سلول های سرطانی که پس از درمان قبلی، دوباره ظاهر می شوند.

پرتودرمانی همچنین می‌تواند تومورهای خوش‌خیم (غیر سرطانی) که علائمی ایجاد می‌کنند را نیز از بین ببرد.

مطلب پیشنهادی: رادیولوژی چیست؟ اهمیت، انواع و کاربردها

قبل از پرتودرمانی چه اتفاقاتی می افتد؟

برای پرتودرمانی داخلی، ممکن است نیاز به معاینه‌ی فیزیکی و تصویربرداری باشد. پزشک شما توضیح می دهد که چگونه می توانید برای روز عمل بر اساس نحوه‌ی دریافت پرتو آماده شوید.

پرتودرمانی خارجی (EBRT) شامل یک جلسه برنامه‌ریزی به نام شبیه سازی است. شبیه سازی مرحله‌ی برنامه‌ریزی درمان است که درمان شما را سفارشی می کند.
شبیه سازی شامل:

• قرار گرفتن در موقعیت. شما روی یک میز دقیقاً همانطور که در طول جلسات درمانی قرار خواهید گرفت، قرار می گیرید. تیم پرتودرمانی شما ممکن است از یک قالب برای ثابت نگه داشتن بدن شما استفاده کند. آن ها مطمئن می شوند که تراز بودن بدن شما درست انجام شده است. ممکن است علائم موقت یا دائمی (نقاط کوچک) داشته باشید که نشان می دهد کدام قسمت های بدن باید تابش را دریافت کنند.
• گرفتن اسکن. شما یک سی‌تی اسکن یا MRI دریافت خواهید کرد که محل تومور را نشان می دهد. این اطلاعات به تیم درمانی شما کمک می کند تا اشعه ایکس به طور دقیق تومور را هدف قرار داده و در عین حال از بافت سالم محافظت کند.

شبیه سازی به پزشک شما اجازه می دهد تا دوز پرتو و نحوه‌ی دریافت آن را تعیین کند.

مطلب پیشنهادی: اهمیت رادیولوژی در پزشکی و سلامت چیست؟

در طول پرتودرمانی چه اتفاقاتی می افتد؟

پرتودرمانی داخلی معمولاً در یک اتاق ویژه‌ی درمان در خارج از بیمارستان یا داخل بیمارستان انجام می شود. پرتودرمانی شما ممکن است منبع پرتو را با استفاده از یک لوله‌ی انعطاف‌پذیر کوچک به نام کاتتر وارد کند. برای این درمان، شما بیهوشی دریافت خواهید کرد تا در طول عمل احساس درد یا ناراحتی نکنید. با این شکل سیستمیک پرتودرمانی داخلی، شما مایع رادیواکتیو را از طریق یک ورید (IV) دریافت خواهید کرد.

با EBRT، شما روی یک میز دراز می‌کشید که در زمان شبیه‌سازی قرار گرفته اید. دستگاه پرتوساز در اطراف شما حرکت می کند اما هرگز شما را لمس نمی‌کند. یک متخصص به نام پرتودرمانگر، دستگاه را از یک اتاق جداگانه هدایت می کند. شما می توانید در هر زمان با استفاده از اینترکام با یکدیگر صحبت کنید. دستگاه دوزهای دقیقی از پرتو را به سمت تومور هدایت می کند که موقعیت آن را تغییر می دهد. در طول درمان چیزی احساس نخواهید کرد.

مطلب پیشنهادی: متخصص رادیولوژی یا رادیولوژیست کیست؟

بعد از درمان پرتو درمانی چه اتفاقی می افتد؟

با پرتودرمانی داخلی، معمولاً پس از بهبودی کوتاه در همان روز به خانه می‌روید. گاهی اوقات، ممکن است لازم باشد در بیمارستان بمانید، در حالی که بدن شما مقادیر کمی از پرتو را منعکس می‌کند. پس از پرتودرمانی سیستمیک (IV)، ممکن است مقدار کمی پرتو را از طریق مایعات بدن مانند عرق، ادرار و خون ترشح کنید.

اگر پرتودرمانی داخلی دائمی یا IV دریافت می کنید، خطرِ کمی برای قرار گرفتن دیگران در معرض پرتو وجود دارد. از راهنمایی های تیم پرتودرمانی خود در مورد میزان تماسی که باید با دیگران پس از رادیوتراپی داشته باشید، پیروی کنید.

شما باید بتوانید قبل و بعد از EBRT فعالیت های روزانه‌ی خود را انجام دهید. هیچ خطری برای قرارگرفتن دیگران در معرض تشعشعات وجود ندارد.

مطلب پیشنهادی: انواع تصویربرداری پزشکی زنان

عوارض جانبی پرتودرمانی چیست؟

اکثر افراد، پرتودرمانی را در چندین جلسه درمانی دریافت می‌کنند، بنابراین دوز کامل را به یکباره دریافت نمی‌کنند. برنامه‌ی درمانی به بافت های سالم شما زمان می دهد تا بین جلسات بهبود یابند. زمان بهبودی عوارض جانبی را کاهش می دهد.

با این حال، ممکن است عوارض جانبی ناخوشایندی را تجربه کنید که متخصص پرتودرمانی به مدیریت آن کمک خواهد کرد. معمولاً این عوارض جانبی فقط بر بخشی از بدن شما که مستقیماً پرتو را دریافت می کند، تأثیر می گذارد.

عوارض جانبی ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• خستگی.
• حالت تهوع.
• استفراغ.
• اسهال
• سردرد.
• تحریک پوست.
• پوست سر خشک و خارش دار.
• ریزش مو.
• زخم های دهان.
• درد هنگام قورت دادن
• کاهش اشتها.
• احساس سوزش در گلو یا قفسه سینه.
• درد یا احساس سوزش هنگام ادرار کردن.
• نیاز به ادرار مکرر (اغلب در مقادیر کم).
• نفخ یا گرفتگی شکم.
• احساس فوریت برای اجابت مزاج.

با توجه به نوع پرتودرمانی توصیه شده برای سرطانی که دارید، از متخصص انکولوژی پرتودرمانی خود بپرسید که چه عوارض جانبی را می توان انتظار داشت.

مزایای پرتودرمانی چیست؟

پرتودرمانی یک درمان قابل اعتماد و موثر سرطان است که بیش از یک قرن است که وجود دارد. بسته به نوع سرطانی که دارید، پرتودرمانی می تواند سلول های سرطانی را از بین ببرد و به بهبود عملکرد دیگر درمان‌ها کمک کند. همچنین بخش مهمی از مراقبت های تسکینی است. می تواند علائم سرطان را کاهش دهد تا زندگی پرشور و لذت بخشی داشته باشید.

مطلب پیشنهادی: سونوگرافی چیست؟ انواع، نحوه انجام و آمادگی اولتراسوند

خطرات یا عوارض این درمان چیست؟

اگرچه پرتودرمانی به طور موثر بسیاری از انواع سرطان‌ها را درمان می‌کند، اما ممکن است احتمال ابتلا به سرطان دیگری را در آینده افزایش دهد. برای بسیاری از افراد، مزایای پرتودرمانی ارزش خطرات آن را دارد.

فواید درمان را در مقابل خطرات احتمالی آن، با انکولوژیست پرتودرمانی خود بسنجید.

چه زمانی می توانم به روال عادی خود برگردم؟

برخی از افراد دریافت کننده‌ی پرتو بدون هیچ مشکلی به روال زندگی عادی خود ادامه می دهند. برخی دیگر آن قدر احساس بیماری می کنند که باید زمانی را برای استراحت اختصاص دهند. بسیاری از افراد، تا چند هفته پس از شروع درمان که سلول‌های بیشتری مرده اند، عوارض جانبی را تجربه نمی کنند.

مطلب پیشنهادی: ماموگرافی چیست؟ انواع، روش انجام و آمادگی های لازم

چه زمانی باید به پزشک پرتوی خود مراجعه کنم؟

پزشک پرتوی شما باید در مورد هرگونه عوارض جانبی که تجربه می‌کنید، به خصوص آن هایی که با کیفیت زندگی شما تداخل دارند، بداند. بسته به پاسخ درمانی شما، ممکن است پزشک شما نیاز به تنظیم دوز، تغییر برنامه درمانی یا امتحان نوع دیگری از درمان را داشته باشد.

بهترین و بدترین سناریوها را با پزشک پرتوی خود در حین برنامه‌ریزی برای درمان در میان بگذارید.